برگرفته از کتاب دختر پیامبر اثر استاد محمد علی جاودان

در میان تمامی انسان‌ها در طول تاریخ و با آیین‌های متفاوت، بزرگداشت شخصیت‌های مورد احترام پس از ارتحال ایشان یک ارزش محسوب می‌شود. مسلمانان نیز از این قاعده مستثنی نبوده و نیستند و برگزاری مراسمی با شکوه برای خاکسپاری و ایجاد آرامگاهی درخورِ شأنِ بزرگان را، ارزش و بلکه وظیفه‌ای بر گردن خویش می‌دانند.

حضرت زهرا (سلام الله علیها) تنها دختر پیامبر گرامی اسلام، در سال یازدهم بعد از هجرت و مدتی پس از ارتحال پدر گرامیشان به ایشان پیوستند و به دیدار حق شتافتند. دختر پیامبر در میان مسلمانان شخصیت وی‍ژه‌ای محسوب می‌شد چراکه پیامبر اسلام او را سیده‌ی زنان جهان و بزرگ بانوان بهشت معرفی نموده‌ بودند و همگان از علم و جایگاه بلندمرتبه‌ی معنوی ایشان خبر داشتند پس بدیهی بود که مراسمی درخور دختر پیامبر و مدفنی شایسته، می‌بایست برای ایشان مهیا می‌شد اما از مسلمات تاریخی این است که ایشان وصیت به دفن پنهانی نمودند و جریان دفن ایشان به صورت مخفیانه و در میانه‌ی شب با حضور اهل بیت نبوت و تعداد انگشت‌ شماری از نزدیکان بیت نبوت انجام شد و مردم مدینه صبح روز بعد با چهل قبر ساخته شده در بقیع توسط امیر مومنان (علیه السلام) مواجه شدند تا هیچکدام از آنان به محل دفن دختر پیامبر پی نبرند و مبارزه‌ی حضرت صدیقه حتی پس از مرگ ایشان هم با غاصبان خلافت ادامه پیدا کند.

اما در مورد محل دفن حضرت زهرا احتمالاتی وجود دارد:

۱.قبرستان مقدس بقیع

اولین احتمال در مورد محل دفن دختر پیامبر، خانه‌ی عقیل بن ابی طالب در کنار قبرستان مقدس بقیع است. به نظر می‌رسد که خانه‌ی عقیل با دفن فاطمه بنت اسد به صورت مقبره‌ای خاص برای بنی هاشم در‌آمد و بعد از عباس، حضرت مجتبی (علیه السلام) و عبدالله بن جعفر بن ابی طالب و حضرت زین العابدین (علیه السلام) و حضرت باقر (علیه السلام) و حضرت صادق (علیه السلام) در آن‌جا دفن شده‌اند و امروزه، این خانه به قبرستان بقیع الحاق شده و بخشی از آن می‌باشد. 

به نقل مورخان و دلایل بسیار دیگری، خانه‌ی عقیل محل دفن فاطمه بنت اسد، مادر او بوده است اما در مقابل، مجموعه‌ روایاتی[1] در تواریخ مکتب خلفاء وجود دارد که در آن‌ها سخن از دفن حضرت فاطمه (سلام الله علیها) در آن محل است.فارغ از اشکالات سندی این روایات که مجال پرداختن به آن‌ها در این گفتار نمی‌گنجد، با توجه به قرائنی که بیان خواهد شد نمی‌توان به این روایات اعتماد نمود.

همان طور که گذشت، مخفی بودن مدفن دختر پیامبر از مسلمات تاریخی است و کسانی که حاضر و ناظر آن بودند، افراد اندک و نزدیک به خاندان نبوت بودند پس احتمال افشای محل دفن و دست به دست شدن آن در میان مردم عادی بسیار کم خواهد بود. از طرف دیگر، مخفی بودنِ محل دفن نوعی مبارزه‌ی سیاسی و روشنگری در مورد مسئله‌ی خلافت بود پس سردمداران قدرت، قطعا انگیزه‌ای قوی برای جعل روایاتی در این باره داشتند و با توجه به نهضت عظیم جعل و وضع حدیث در عصر اموی، احتمال جعلی بودن این روایات بسیار قوت می‌یابد.

۲. روضه‌ی پیامبر

احتمال دوم در مورد محل دفن دختر پیامبر، روضه‌ی نبوی است. در زمینه مشخص کردن مکان روضه، اختلافاتی وجود دارد اما همه در این مطلب اشتراک نظر دارند که روضه، بخشی از مسجد است و در کنار مدفن مطهر رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) قرار دارد.

دلیل این احتمال یک روایت و سند بیشتر نیست که آن هم روایتی از شیخ صدوق در کتاب معانی ‌الاخبار[2] است که امام صادق (علیه السلام) از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل می‌کنند که قبر حضرت فاطمه (سلام الله علیها) بین قبر ایشان و منبرشان قرار دارد و قبرش باغی از باغ‌های بهشت است.

این نقل دارای اشکالات متعددی است از جمله این که این روایت مرسله‌ای از ابن ابی عمیر و طبق قول مشهور بی‌اعتبار است. اشکال دوم سند این روایت این است که راوی دوم یعنی علی بن حسین سعدآبادی در هیچ مآخذ رجالی وجود ندارد.

اشکال دیگر این که معقول نیست پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) از قبر آینده‌ی خودشان که در میان مردم جای معلوم و مشخصی ندارد، سخن بگویند و آن را یک حد و مرز برای روضه بدانند. همچنین از سیاق کلام دریافت می‌شود[3] که این روایت اولا مدرّج یعنی در سخن بر کلام راوی چیزی اضافه شده است و ثانیا تصحیف و تحریف شده و کلمه قبری جایگزین بیتی شده است.

۳. خانه‌ی خود حضرت (سلام الله علیها)

آخرین احتمال در مورد جایگاه دفن دختر بزرگوار اسلام، خانه‌ی خود آن حضرت (سلام الله علیها) است. این احتمال از بهترین و معتبر ترین اسناد ممکن برخوردار است به این دلیل که همه‌ی روایات[4] آن، از بزرگان خاندان نبوت به دست ما رسیده است و طریقی بهتر برای اعتقاد به محل دفن دختر پیامبر، از روایات اهل بیت نزد ما وجود ندارد.

از جمله‌ی روایاتی که دلالت بر این مطلب دارند می‌توان به روایت جناب کلینی در کتاب کافی در مورد جریان وصیت و دفن امام مجتبی (علیه السلام) اشاره نمود که ایشان به برادر بزرگوارشان، امام حسین (علیه السلام) فرمودند: آن‌گاه که از دنیا رفتم، مقدمات دفن مرا فراهم کن. جنازه‌ام را برای تجدید عهد به نزد قبر رسول خدا و بعد به نزد مادرم ببر. از آن‌جا به سوی بقیع حرکت بده و در بقیع دفن کن. پس به روشنی دیده می‌شود که پیکر مطهر امام مجتبی به نزد قبر پیامبر و در کنار آن، قبر مادرشان فاطمه (سلام الله علیها) برای تجدید عهد برده شده، بعد برای دفن به بقع منتقل شده است.[5] در گزارش دوم از همین کتاب آمده بود: از آن پس امام حسین ایشان را [برای تجدید عهد] به نزد قبر مادر برده، بعد از آن مسجد خارج کرده و در بقیع مدفون ساخت.[6]

همچنین در روایت دیگری در کتاب تاریخ المدینة المنورة، امام صادق (علیه السلام) از پدر گرامیشان نقل نموده‌اند که حضرت علی (علیه السلام) فاطمه (سلام الله علیها) را شبانه در منزل خودش که بعد ها به مسجد داخل گردید، دفن کرد.[7]

به این ترتیب، با تضعیف احتمالات قبل و وجود دلایل محکم که برای اثبات آخرین احتمال یعنی دفن شدن در خانه عرضه شد، راهی جز قبول این فرض وجود نخواهد داشت.[8]